Vanwege het veranderende klimaat wordt de Nederlandse waterhuishouding constant uitgedaagd om nieuwe watersnoodrampen te voorkomen. Tweeduizend jaar geleden bemoeiden de Romeinen zich ook al met het natte landschap en de risicovolle wateren van de Lage Landen. Welke strategie kozen zij?
Een langzame verdrinking van je eilandstaatje, hoe maak je de ernst daarvan zichtbaar voor miljoenen kijkers? Dat moet strak in het pak, achter een lessenaar, met het zeewater tot kniehoogte. Zo pakte Simon Kofe, een minister van het Polynesische Tuvalu, het tenminste aan bij de afgelopen klimaatconferentie in Glasgow. Hoewel Nederland op een langzamer tempo last krijgt van de zeespiegelstijging, hebben wij onze eigen problemen als ‘afvoerputje van Europa’. Dat afvoerputje bleek afgelopen zomer helaas weer op sommige plekken verstopt te raken. De cijfers liegen er niet om: omdat 55 procent van het Nederlandse landoppervlakte kwetsbaar is voor overstromingen, blijft het wonen in Nederland met een bepaald risico. Desalniettemin wonen in dat kwetsbare deel zo’n negen miljoen bewoners die gezamenlijk zeventig procent van het Bruto Nationaal Product verdienen. Een complex systeem van dijken, afwateringskanalen en gemalen is ingericht om dat vitale stukje Nederland te beschermen. De maakbaarheid van het landschap is dan ook inmiddels een trots onderdeel van onze nationale identiteit geworden. Tegelijkertijd vraagt men zich met het oog op een stijgende zeespiegel af hoe lang we nog in staat zijn om die dijken op te hogen en de watermassa te bemalen. We zijn niet de eerste bewoners die zich hiermee bezig houden voor het Nederlandse gebied. Hoe zijn de Romeinen met de wateroverlast in de Lage Landen omgegaan?
Tweeduizend jaar geleden zag het landschap van Nederland er radicaal anders uit: dunbevolkt, geen Flevoland en überhaupt geen IJsselmeer. De rivierlopen van de Rijn, Maas en Waal hadden vrij spel en jaarlijks liep een breed overstromingsgebied onder. De natuur stond allerminst onder controle van de mens, ondanks kleine pogingen van prehistorische bewoners om hun woongebieden op lokaal niveau te beschermen met bouwsels, zoals een recent opgegraven prehistorisch dammetje in Vlaardingen uit de tweede eeuw voor Christus. Een eeuw later verkenden nieuwe bezoekers dit landschap: een Romeinse troepenmacht onder leiding van de beroemde generaal Gaius Julius Caesar. Zulke overstromingsgebieden kenden zij ook van ‘thuis’, waar de bekende Tiber periodiek voor wateroverlast in Rome zorgde – en nu nog steeds. Die overlast was toen dermate problematisch, dat de Romeinse keizer Claudius in 46 na Christus bij voltooiing van afwateringskanalen naar zee kon zeggen dat hij urbem inundationis periculo liberavit, “de stad van overstromingsgevaar had gered.”
Het wilde, risicovolle rivierenlandschap in het noorden moet uiteindelijk toch de moeite waard zijn geweest voor de Romeinen om in te lijven in hun rijk. Historische bronnen en archeologisch onderzoek onthullen steeds meer details over de Romeinse impact op het antieke landschap van Noordwest-Europa, zoals bijvoorbeeld in het recent verschenen rapport Romans on the Waterfront. De Romeinen maakten dat gebied bewoonbaar met nederzettingen, militaire forten en wegen. Zo werden de twee belangrijkste ‘stadjes’ van Romeins Nederland, Ulpia Noviomagus Batavorum (Nijmegen) en Forum Hadriani (Voorburg), gewoon in de risicogebieden gebouwd – handig, voor transport en handel dicht bij het water. Ze stonden met elkaar in verbinding via een netwerk van grindwegen en op natuurlijke verhogingen gebouwde forten, die het drukke scheepverkeer over de Rijn beschermden. De Romeinse wegen voor troepentransport, communicatie en bevoorrading werden eveneens op natuurlijke verhogingen zoals oeverwallen, duinen of strandwallen aangelegd.
Toch laat archeologisch onderzoek zien dat veel van deze woonplekken of wegenroutes periodiek of met steeds meer regelmaat blank stonden. In latere tijden zijn nederzettingsdelen of weglichamen dan ook verspoeld – en herontdekt bij baggerwerkzaamheden. De antieke Nederlanders waren dan ook gewend of gedwongen om met een ‘amfibische’ waterhuishouding te leven. Romeins geschiedschrijver Tacitus beschrijft in zijn werk Historiën (4.12 en 5.14) hoe de lokale bewoners, de Bataven, het wel en wee van het rivierengebied omarmden. Zo lieten ze met opzet de door hun bewoonde Betuwe onderlopen bij een opstand tegen de Romeinen. Geen probleem voor henzelf, laat Tacitus ook weten: Bataafse ruiters hadden een reputatie van uitstekende zwemmers.
We hebben in Nederland lang geprobeerd om in strijd met het water te leven; dijken bakenden ‘ons’ gebied af. De kwetsbaarheden van de dijken, die duidelijk werden in de jaren ’90, hebben echter sindsdien steeds meer voorkeur gewekt om mét het water te leven. Een goed voorbeeld daarvan is het project Ruimte voor de rivieren, waarbij rivierverruiming naast dijkverbetering wordt ingezet. Afgelopen zomer zagen we het resultaat: geen evacuaties, althans in Gelderland. Inzichten uit het verre verleden van Nederland laten zien dat de absolute beheersing van de waterhuishouding niet een evident gegeven is. Desondanks bleek men goed te leven met deze grillen en een stad als Nijmegen bestaat twee millennia later nog steeds. Het is onvermijdelijk dat we in de toekomst vaker last krijgen van wateroverlast, maar wellicht is nu de tijd aangebroken om het permanent drooghouden van grondgebied los te laten? Dan kan onze premier voor de afwisseling ook strak in pak, achter de lessenaar, de pers toespreken, met het water tot kniehoogte.
*
Afbeelding 1. Bodemsoorten in Romeins Nederland (c. 100 na Christus). Het land bestaat vooral uit veen- en moerasgebieden (bruin), terwijl de riviervlaktes en de kwelders periodiek overstromen (roze). Gemaakt door: R. Willet, naar Vos, P., M. van der Meulen, H. Weerts en J. Bazelmans 2018: Atlas van Nederland in het Holoceen. Landschap en bewoning vanaf de laatste ijstijd tot nu, Amsterdam (Prometheus) & ESRI Nederland.
**
Afbeelding 2. De ontwikkeling van de antieke Waalstroming bij Ulpia Noviomagus Batavorum (Nijmegen) tussen het jaar 0 en 500 na Christus. Het Romeinse stadje is in eerste instantie direct aan de Waal ontwikkeld, maar moet mettertijd veel wateroverlast hebben gekregen door verandering van de Waalstroming. Naar E. Heunks & Van Hemmen 2016, Archeologische monumentenzorg in het plangebied van de dijkteruglegging bij Lent, 3. In het krachtenspel van mens en Waal (Archeologische Berichten Nijmegen 60), 98.
***
Afbeelding 3. Visualisatie van het Romeinse castellum bij Arnhem-Meinerswijk, gezien vanuit het oosten. De lage muurtjes geven aan waar de muren van het fort gestaan hebben. Aangezien het terrein regelmatig onder water staat, zijn enkel de muren die in de stroomrichting van de Nederrijn liggen gereconstrueerd, om obstructies van het water te voorkomen. Gemaakt door: R. Willet.